Wojna w Ukrainie spowodowała masową falę uchodźców przekraczających granicę z Rzeczpospolitą Polską będących obywatelami Ukrainy oraz cudzoziemców nie posiadających obywatelstwa tego państwa, zamieszkujących na stałe na jego terytorium. Uchodźcom towarzyszą małoletnie dzieci często bez rodziców, przybrane i zaopiekowane przez dalszych członków rodziny albo osoby obce (znajomi, sąsiedzi). Sytuacja takich dzieci po wjeździe na terytorium Polski wymaga podjęcia czynności w celu zapewnienia należytego zabezpieczenia ich dobra. Informację opracował radca prawny Mariusz Mirosławski wspólnik w Kancelarii Mirosławski, Galos, Mozes.
Na poziomie prawa krajowego sytuacja małoletniego bez opieki ubiegającego się o udzielenie ochrony międzynarodowej uregulowana jest obecnie m.in. w ustawie z dnia 13 czerwca 2003r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2021 r., poz. 1108)- dalej UOCO. Przepisy tej ustawy przewidują szczególną procedurę dla małoletniego bez opieki stawiającego się na granicy. Posługując się pojęciem „małoletniego bez opieki” mamy na myśli opiekę w sensie prawnym a nie faktycznym, czyli małoletniego przekraczającego granicę bez opiekuna prawnego (tj najczęściej bez żadnego z rodziców).
Przepisy UOCO pozwalają objąć małoletniego opieką już od momentu przybycia na terytorium Polski.
Małoletni bez opieki nie może jednak samodzielnie złożyć wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Wniosek taki w jego imieniu może złożyć kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy) lub przedstawiciel organizacji międzynarodowej lub pozarządowej, która zajmuje się udzielaniem pomocy prawnej cudzoziemcom (art. 26 ust. 2 UOCO).
Jaka jest procedura w przypadku kuratora?
- Małoletni bez opieki powinien zadeklarować chęć złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej funkcjonariuszom Straży Granicznej.
- Straż Graniczna występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego z wnioskiem o ustanowienie kuratora do reprezentowania małoletniego w postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej, a także, gdyż będzie to konieczne, z wnioskiem o przekazanie do innego państwa członkowskiego na podstawie rozporządzenia 604/2013 (jest to tzw. rozporządzenie azylowe, ustanawia ono kryteria i mechanizmy ustalania państwa członkowskiego odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o udzielenie azylu), udzielenia pomocy socjalnej (art. 61 ust. 1 pkt 3a UOCO).
- Sąd opiekuńczy ustanawia kuratora niezwłocznie, nie poźniej jednak niż w terminie 3 dni od dnia otrzymania wniosku (art. 61 ust.2 UOCO).
- Ustanowiony kurator składa, w imieniu małoletniego bez opieki, do organu Straży Granicznej właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego bez opieki wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej (art. 61 ust.3 UOCO)
Kto może być kuratorem?
Przepisy UOCO nie określają, kto może być kuratorem dla małoletniego cudzoziemca.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej KRO) wskazuje natomiast, że kuratorem powinna być osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, niepozbawiona praw publicznych bądź taka, w stosunku do której nie zachodzi prawdopodobieństwo, że nie będzie się wywiązywała należycie z nałożonych na nią obowiązków (art. 148 § 1, §1a, § 2, art. 178 § 2 KRO).
Co się dzieje z małoletnim bez opieki po przekroczeniu granicy?
Małoletni bez opieki, zaraz po przekroczeniu granicy i złożeniu deklaracji o zamiarze złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej kierowany jest do placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego lub, co powinno być zasadą, do zawodowej rodziny zastępczej pełniącej funkcję pogotowania rodzinnego. Pracownicy tych instytucji lub rodzice zastępczy nie reprezentują interesów małoletnich w postępowaniu o udzielenie ochrony międzynarodowej.
Małoletni przebywa tam do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy w przedmiocie pieczy zastępczej.
Jaka jest procedura w sprawie wniosku o umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej?
- Wniosek o umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej składa organ Straży Granicznej.
W art. 61 ust. 1a UOCO przewidziana została sytuacja przybycia małoletniego wraz z osobą dorosłą. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli małoletniemu bez opieki towarzyszy dorosły krewny w linii prostej drugiego stopnia (np. dziadek, babcia) lub w linii bocznej drugiego stopnia (brat, siostra) lub trzeciego stopnia (wuj, ciotka) organ Straży Granicznej we wniosku o umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej może wskazać powierzenie pełnienia funkcji rodziny zastępczej temu krewnemu, jeżeli on wyrazi na to zgodę.
- O umieszczeniu małoletniego w pieczy zastępczej orzeka sąd niezwłocznie, jednak nie później niż w terminie 10 dni od złożenia wniosku ( art. 61 ust.7 UOCO).
Istotne jest również, że wraz z wnioskiem o umieszczenie w pieczy zastępczej organ Straży Granicznej może wystąpić do sądu o udzielenie zabezpieczenia, o którym mowa w art. 755 § 1 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego w postaci roztoczenie pieczy nad małoletnim bez opieki przez krewnego na czas prowadzenia postępowania o umieszczenie małoletniego bez opieki z pieczy zastępczej (art. 61 ust. 1b UOCO).
W sytuacji gdy małoletniemu bez opieki towarzyszy na granicy opiekun faktyczny (o ile jest krewnym) optymalnym rozwiązaniem praktycznym jest równoczesne złożenie wniosku o ochronę międzynarodową w imieniu małoletniego przez przedstawiciela organizacji międzynarodowej lub pozarządowej, złożenie wniosku o zabezpieczenie postępowania przez powierzenie tymczasowej pieczy nad dzieckiem towarzyszącemu małoletniemu członkowi rodziny oraz udzielenie ww. członkowi rodziny pomocy w sporządzeniu podobnego wniosku do sądu.
Uwagi końcowe
W opisanej powyżej aktualnej sytuacji nie będą miały zastosowania regulacje objęte umową z dnia 24 maja 1993r. zawartą między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych ( Dz.U. 1994r., Nr 96, poz. 465). Przepisy UOCO regulują przypadki typowe w zakresie obszaru regulowanego. Jednak, zależnie od skali zjawiska występującego na granicy polsko-ukraińskiej, warto rozważyć w ramach prac nad projektem ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa wprowadzenie szczególnych regulacji idących w kierunku usprawnienia i przyspieszenia tej procedury oczywiście przy zachowaniu koniecznych gwarancji związanych z zasadą ochrony dobra dziecka.
