Planowana nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego wprowadzi wiele zmian, m.in. zasadę jednej rozprawy, możliwość składania zeznań na piśmie, sankcje za przewlekanie postępowań, szybki tryb dla przedsiębiorców, krótsze uzasadnienia wyroków, a także krótsze terminy na dokonanie określonych czynności przez sędziów.
Głównym celem wprowadzanych zmian jest „usprawnienie, uproszczenie i przyspieszenie postępowań przed sądem. Zmiany mają dać Polakom możliwość szybkiego i skutecznego dochodzenia swoich praw, zapewnić rzetelne postępowania i sprawiedliwe wyroki” – podkreśla Ministerstwo Sprawiedliwości[1].
Czy nowelizacja spełni pokładane w niej nadzieje?
Uproszczenie i przyśpieszenie postępowań
W sprawach mniej skomplikowanych zasadą ma być przeprowadzenie całego przewodu sądowego na jednej tylko rozprawie i niezwłoczne wydanie wyroku. W tym celu przewodniczący wyznaczać będzie posiedzenie przygotowawcze oraz wprowadzony zostanie obowiązek udzielenia pisemnej odpowiedzi na pozew.
Pozwany zobowiązany będzie jeszcze przed rozpoczęciem postępowania sądowego do pisemnego odniesienia się do zarzutów z pozwu. Po złożeniu odpowiedzi na pozew sędzia pozna stanowiska powoda i pozwanego w sprawie. Na tej podstawie obierze sposób postępowania ze sprawą. Na posiedzeniu przygotowawczym, w toku debaty sędziego ze stronami i pełnomocnikami, sędzia określi przedmiot sporu w kategoriach prawnych (podstawę i tło faktyczne), a strony sprecyzują roszczenia oraz zarzuty. Przede wszystkim zostanie położony nacisk na walory mediacyjne takiego spotkania ze skonfliktowanymi stronami. Sędzia winien przyjąć na siebie rolę rozjemcy, starając się znaleźć polubowny sposób rozwiązania sporu.
Na posiedzeniu przygotowawczym sporządzany będzie tzw. plan rozprawy, który będzie zawierać:
- dokładne określenie przedmiotów żądań stron, w tym rozmiar dochodzonych świadczeń wraz z należnościami ubocznymi,
- dokładnie określone zarzuty, w tym formalne,
- ustalenie, które fakty i oceny prawne pozostają między stronami sporne,
- terminy posiedzeń i innych czynności w sprawie,
- harmonogram rozprawy, czyli kolejność i termin przeprowadzenia dowodów oraz roztrząsania wyników postępowania dowodowego,
- termin ogłoszenia wyroku,
- rozstrzygnięcia co do innych zagadnień, o ile są niezbędne do prowadzenia postępowania.
Tak ustalony harmonogram rozprawy pozwoli stronom przede wszystkim uzyskać realny wpływ na kształtowanie przebiegu postępowania, dzięki czemu nie tylko poczują się współgospodarzami postępowania, ale przede wszystkim będą współodpowiedzialne za jego przebieg. Co więcej, strony zawczasu poznają plan oraz sposób rozpoznania ich sprawy. Zniknie zatem stan niepewności, w którym strony nie znają zamierzeń sądu co do sposobu i kolejności procedowania z daną sprawą[2].
Podpisany plan rozprawy zostanie dołączony do protokołu posiedzenia przygotowawczego i doręczony z urzędu stronom. Zastępuje on wtedy zawiadomienie jej o terminach posiedzeń i innych czynności objętych planem.
Wprowadzona zostanie również możliwość składania zeznań na piśmie. W projektowanym zmianach zakłada się, iż świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, niepełnosprawności lub innej nie dającej się pokonać przeszkody, przesłuchuje się w miejscu jego pobytu. W uzasadnieniu nowelizacji wskazuje się ponadto, iż możliwość pisemnych zeznań świadków „może znacznie przyspieszyć wydanie rozstrzygnięcia w sprawie oraz oszczędzić stronom kosztów, a sądowi – pracy. Dlatego możliwość tę, przewidzianą dotychczas tylko w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, należy rozszerzyć na całe sądowe postępowanie cywilne”[3].
W pisemnych uzasadnieniach wyroków sędziowie nie będą musieli przepisywać treści zeznań i dokumentów z akt sprawy ani cytować orzeczeń Sądu Najwyższego. Wystarczające będzie zarysowanie istoty problemu.
Zgodnie z wprowadzanymi zmianami, uzasadnienie wyroku będzie zawierać:
1) wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej,
2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.
Pisemne uzasadnienie wyroku sporządzane będzie się na wniosek strony o doręczenie wyroku z uzasadnieniem zgłoszony w terminie tygodnia od dnia ogłoszenia sentencji. Co istotne, we wniosku należy wskazać, czy pisemne uzasadnienie ma dotyczyć całości wyroku, czy jego części, w szczególności poszczególnych objętych nim rozstrzygnięć.
Zdaniem Ministerstwa Sprawiedliwości powyższe „rozwiązanie nie tylko odciąży sędziów, którzy zaoszczędzony czas będą mogli poświęcić na rozpoznawanie innych spraw. Przede wszystkim skróci drogę do wniesienia ewentualnej apelacji. Kwestionujące wyrok strony nie będą musiały miesiącami czekać na sporządzenie pełnego pisemnego uzasadnienia, które daje możliwość złożenia apelacji”[4].
Ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę. Postanowieniem ogłoszonym niezwłocznie po zamknięciu rozprawy sąd będzie mógł odroczyć ogłoszenie wyroku na oznaczony termin przypadający nie później, niż miesiąc po zamknięciu rozprawy.
Dodatkowo ustawodawca proponuje odstąpienie od odczytania sentencji i od podania powodów rozstrzygnięcia, jeżeli na posiedzenie wyznaczone w celu ogłoszenia wyroku nikt się nie stawił. W takim przypadku wyrok będzie uznany za ogłoszony z chwilą zakończenia posiedzenia.
Sankcje za pieniactwo sądowe
W przypadkach celowego przewlekania cywilnych postępowań będzie można zasądzić wobec strony stosującej wybiegi prawne nawet dwukrotnie wyższe odsetki od zasądzonej kwoty i podwojone koszty procesu. Zmiany w prawie cywilnym mają prowadzić do wyeliminowania patologicznych praktyk polegających na niekończącym się składaniu zażaleń w tych samych sprawach, mimo że sąd je konsekwentnie odrzuca.
Ponawiane zażalenia w już rozstrzygniętych sprawach będą włączane do akt bez wydawania przez ten sam sąd ponownych orzeczeń. Tak samo będą traktowane inne wnioski procesowe składane w celu przewlekania postępowania, np. o wykładnię, sprostowanie czy uzupełnienie orzeczenia albo ponawiane wielokrotnie wnioski o wyłączenie sędziego. Takie rozwiązanie nie ograniczy praw stron procesu. Nieuwzględnione zażalenie pozostaną w aktach i będzie się można na nie powołać przy sporządzaniu środka odwoławczego.
Większy rygor proceduralny w sprawach gospodarczych
Usprawnieniu postępowań w sprawach gospodarczych, w których stronami są przedsiębiorcy, będą służyć szybsze procedury i ustalenie zalecanego terminu rozpoznania sprawy, który ma być krótszy niż sześć miesięcy.
Firmy, które powinny być profesjonalnie przygotowane do prowadzenia postępowań sądowych, powinny w ocenie ustawodawcy sprostać przyśpieszonym oraz bardziej rygorystyczny procedurom w zakresie przeprowadzania postępowania dowodowego. Jeśli jednak przedsiębiorca uzna przyspieszony tryb za niekorzystny, będzie mógł wnieść o skorzystanie ze „zwykłego” postępowania.
Dodatkowe ułatwienia dla obywateli
Osoby składające pozwy przeciwko podmiotom, które mają siedziby z dala od ich miejsca zamieszkania, będą mogły wybrać, czy ich pozew rozpatrzy sąd mieszący się w ich miejscowości albo w pobliżu, czy też tam, gdzie firma ma siedzibę. A jeśli firma złoży pozew przeciwko klientowi, np. za nieopłacony rachunek, to sprawa będzie rozpatrywana przez sąd właściwy dla miejsca zamieszkania klienta, a nie np. w Warszawie, gdzie mieści się siedziba powoda.
W sytuacjach, gdy wniesiona do sądu sprawa będzie dotyczyć orzekającego w nim sędziego lub bliskiej mu osoby, postępowanie będzie automatycznie przenoszone do innego sądu. Tak, by nie było wątpliwości co do obiektywizmu wyroków. Nie będzie, jak dziś, żmudnego i czasochłonnego rozpatrywania wniosków o wyłączenie pojedynczych sędziów. Nadzwyczajne narzędzie przewidziano dla sytuacji, gdy uczestnikiem postępowania będzie osoba posiadająca znaczne wpływy w lokalnej społeczności, która ma lub może mieć wpływy w miejscowym środowisku sędziowskim. Na wniosek strony Sąd Najwyższy będzie mógł w takich sytuacjach przenieść postępowanie do innego sądu.
Dodatkowo strony zyskają możliwość samodzielnego nagrywania przebiegu rozpraw. Wystarczy poinformować sąd o takim zamiarze.
Skróceniu procedury i obiektywizmowi rozstrzygnięć ma służyć zasada, zgodnie z którą apelacje od wyroków będą sprawdzane pod względem formalnym jedynie w sądach drugiej instancji.
Wprowadzane zmiany należy ocenić jako pozytywne rozwiązania dla usprawnienia prowadzenia postępowań sądowych. W pogoni za szybkim rozstrzygnięciem sporu nie należy jednakże zapominać o rzetelnym rozpoznaniu sprawy.
Anna Migdał
aplikant radcowski
[1] Komunikat Ministerstwa Sprawiedliwości „Wielka reforma procesu cywilnego” – https://www.ms.gov.pl/pl/informacje/news,11783,wielka-reforma-procesu-cywilnego.html
[2] Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, str. 5 – https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/12305652/12474240/12474241/dokument358648.pdf
[3] Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, str. 59
[4] Komunikat Ministerstwa Sprawiedliwości „Wielka reforma procesu cywilnego” – https://www.ms.gov.pl/pl/informacje/news,11783,wielka-reforma-procesu-cywilnego.html
