W polskim prawie cywilnym reżim odpowiedzialności odszkodowawczej funkcjonuje w oparciu o różne zasady odpowiedzialności. Ogólną zasadę odpowiedzialności deliktowej stanowi odpowiedzialność na zasadzie winy, ale za szkodę odpowiadać można także na zasadzie ryzyka lub słuszności. Najbardziej charakterystyczną postacią odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest ta wynikająca z art. 435 kodeksu cywilnego, a podstawowym jej motywem jest istotne ryzyko wyrządzenia szkody w otoczeniu związane z działalnością gospodarczą wykorzystującą współczesne technologie produkcyjne.
Zgodnie z powołanym przepisem, prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą taki przedsiębiorca nie ponosi odpowiedzialności.
Czym jest „przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody”? Pojęcie przedsiębiorstwa jest ustawowo zdefiniowane jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Mimo, że kodeks cywilny nie zawiera definicji zakładu, to powszechnie przyjmuje się, iż zakład to jednostka organizacyjna przeznaczona do innych, określonych celów, niekoniecznie gospodarczych.
Cecha „wprawiania w ruch za pomocą sił przyrody” nie posiada legalnej definicji. Pojęcie to jest związane ze stroną technologiczną działalności przedsiębiorstwa. Zastosowana jako źródło energii siła przyrody powinna stanowić siłę napędową, od której zależy funkcjonowanie przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości. Za przedsiębiorstwa, które tę cechę posiadają, uznaje się kopalnie, zakłady gazownictwa, przedsiębiorstwa budowlane, przedsiębiorstwa energetyczne czy przedsiębiorstwa transportowe posługujące się mechanicznymi środkami komunikacji.
Czy jednak możliwe jest uznanie za tego typu przedsiębiorstwo hotelu, którego głównym przedmiotem działalności jest działalność usługowa – hotelowa?
Problem ten stanowił istotę rozważań Sądu Okręgowego w Kielcach. Orzeczenie zostało wydane na kanwie następującego stanu faktycznego:
Poszkodowany korzystał z basenu hotelowego znajdującego się przy hotelu. Po skorzystaniu z jacuzzi, które znajduje się na podwyższeniu, poślizgnął się i upadł, doznając urazu lewej ręki. Właściciel hotelu miał zawartą umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej z ubezpieczycielem, który jednak odmówił wypłaty odszkodowania uznając, że zdarzenie należy traktować jako nieszczęśliwy wypadek, któremu ubezpieczony nie był w stanie zapobiec. Cały kompleks hotelowy jest zasilany za pomocą prądu, który jest niezbędny do pracy pomp oraz do filtrowania, uzdatniania i podgrzewania wody.
Sąd I instancji uznał roszczenie poszkodowanego za usprawiedliwione co do zasady przyjmując, że hotel jest przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, w związku z czym jego odpowiedzialność kształtuje się na zasadzie ryzyka, a szkoda pozostaje w związku przyczynowym z ruchem tego przedsiębiorstwa.
Ubezpieczyciel wywiódł apelację, w której zakwestionował ustalenie, że hotel jest wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody. Wskazał także, że do wypadku doszło z wyłącznej winy poszkodowanego, który nie zachował należytej staranności.
Wyrokiem z dnia 20 września 2018 r., sygn. akt II Ca 683/18, Sąd Okręgowy w Kielcach oddalił apelację ubezpieczyciela. Wskazał, że baseny stanowią część zorganizowanego zespołu składników materialnych służących do prowadzenia działalności gospodarczej, a pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się do jego funkcjonowania jako całości, a nie do poszczególnych elementów. Podkreślił także, że do zastosowania przepisu art. 435 § 1 k.c. nie wystarczy, aby przedsiębiorstwo bezpośrednio wykorzystywało elementarne siły przyrody (np. energię elektryczną) do zasilania, co jest obecnie zjawiskiem powszechnym, lecz chodzi o procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej na pracę urządzeń. Zastosowana siła przyrody nie może stanowić siły wspomagającej lecz powinna stanowić niejako siłę napędową przedsiębiorstwa, bez użycia której nie byłoby możliwe osiągnięcie celu przedsiębiorstwa. Kompleks basenów jest wprawiany w ruch za pomocą energii elektrycznej, bez której nie byłoby możliwe osiągnięcie celu dla jakiego baseny utworzono.
Konstatując, Sąd przyjął, że zdarzenie powodujące szkodę – poślizgnięcie się na mokrej posadzce i upadek poszkodowanego po wyjściu z jacuzzi, było związane z ruchem przedsiębiorstwa, którego częścią składową jest kompleks basenowy. Zaistniała szkoda pozostaje więc w związku przyczynowym z ruchem tego przedsiębiorstwa.
Odnosząc się natomiast do podniesionej przez ubezpieczyciela kwestii wyłącznej winy poszkodowanego w wystąpieniu szkody Sąd uznał, że nie wystarczy powołanie się na dochowanie wszelkich zasad staranności ze strony prowadzącego przedsiębiorstwo. Ubezpieczyciel winien wykazać, że upadek poszkodowanego na basenie był zawiniony wyłącznie przez niego, czemu nie sprostał. Sam fakt poślizgnięcia się na posadzce wykonanej zgodnie z wymogami budowlanymi nie jest jednoznaczny z wyłączną winą poszkodowanego.
Podsumowując rozważania Sądu Okręgowego w Kielcach należy uznać, że ocena, czy przedsiębiorstwo należy do kategorii wskazywanej w art. 435 kodeksu cywilnego, musi być dokonywana indywidualnie, z uwzględnieniem faktycznego znaczenia określonych technologii w działalności przedsiębiorstwa oraz na podstawie ustalenia, czy możliwe byłoby osiągnięcie zakładanych celów produkcyjnych bez użycia sił przyrody. Pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się do funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, a nie tylko do ruchu jego poszczególnych elementów oraz urządzeń. Ciężar wykazania przesłanek wyłączających odpowiedzialność przedsiębiorstwa na zasadzie ryzyka spoczywa na przedsiębiorcy, skoro wynika z tego korzystny dla przedsiębiorcy skutek prawny.
Mimo braku ustawowej definicji „przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody”, sądy nie mają większych problemów z identyfikacją, czy przedsiębiorstwu można przypisać taką cechę. Wynika to w dużej mierze z bogatej bazy orzeczniczej poruszającej tę problematykę. Z uwagi na to, że kryteria kwalifikujące mają charakter ocenny i zmienny w czasie, zawsze należy je odnosić do istoty działalności konkretnego przedsiębiorstwa (zakładu), co na tle poglądów orzeczniczych funkcjonujących w tym obszarze wydaje się jasne. Należy jednak podkreślić, że okoliczność, iż przedsiębiorca odpowiada na zasadzie ryzyka, nie zwalnia poszkodowanego z wykazania ogólnych przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej: ruchu przedsiębiorstwa, szkody oraz związku przyczynowego pomiędzy ruchem przedsiębiorstwa a szkodą. W tym zakresie obowiązek dowodzenia spoczywa na poszkodowanym, zgodnie z ogólną regułą ciężaru dowodu obowiązującą w procesie cywilnym.
Katarzyna Robak
radca prawny
